Για εραστές των αναμνήσεων αλλά και της μικροϊστορίας

Zuanne Papadopoli

L’occio. Time of leisure. Memories of seventeenth-century Crete

Επιμέλεια και αγγλική μετάφραση: Alfred Vincent.

Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών, Graecolatinitas nostra, Sources 8. Βενετία, 2007, σελ. 405

Το κείμενο ήταν γνωστό στους ειδικούς από καιρό. Απόκειται στο Μουσείο Κορέρ της Βενετίας και καθ’ όσον αφορά την ιστορία της Κρήτης του 17ου αιώνα ήταν επόμενο να έχει ενταχθεί από χρόνια στις σημαντικές πηγές της κρητικής ιστορίας. Ο διαπρεπής Βρετανός ελληνιστής Αλφρεντ Βίνσεντ ολοκλήρωσε την έκδοση, τον σχολιασμό και την αγγλική μετάφραση, καθιστώντας το προσιτό σε όλους: τους ιστορικούς, αλλά και γενικότερα τους εραστές αναμνήσεων και μικροϊστορίας.

Περιμένουμε με ανυπομονησία τη μετάφραση στα ελληνικά.

«Μια μέρα του 1690 ένας γέρος άνθρωπος κάθεται στο σπίτι του στην Πάδοβα να γράψει τις αναμνήσεις του από τη γη που ανατράφηκε». Είχε ζήσει πολλά μέσα σε ένα κεντρικό και τραυματικό γεγονός εκείνου του αιώνα, τη μακρά πολιορκία του βενετικού Χάνδακα (σημ. Ηράκλειο) και την άλωσή του από τους Τούρκους. Εζησε τα γεγονότα της πολιορκίας, λαβώθηκε κιόλας. Στη συνέχεια, πρόσφυγας, πέρασε από τη Ζάκυνθο ή την Κέρκυρα για να καταλήξει στην Ιστρια και τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην Πάδοβα.

Μνημείο

Ονόμασε τις αναμνήσεις του «σχόλη». Η απώλεια μιας πατρίδας είναι ούτως ή άλλως ένα τραύμα και ό,τι την ακολουθεί μπορεί να είναι άλλο ένα. Δεν αναφέρεται καθόλου στα χρόνια της προσφυγιάς και τις πιθανές δυσκολίες που συνάντησε όσο βρισκόταν στην Ιστρια και στην Πάδοβα. Γεγονός που καθιστά αυτές τις αναμνήσεις ένα μοναδικό μνημείο για τους τρόπους ανασυγκρότησης και επιλογής της μνήμης, τη θεραπευτική λειτουργία της, αλλά και τις διαθλάσεις των χώρων, των εμπειριών (που λειτουργούν ουσιαστικά ως σύμβολα) και εν τέλει όλης της ιστορίας. Παρατηρώντας, επιπλέον, τα στοιχεία που κρατάει ο Παπαδόπολι για να θυμηθεί την πατρίδα, έχουμε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε τις αξίες, τα τοπία, τα σημεία που συνιστούν τη μνήμη και άρα τον διανοητικό κόσμο ενός ανθρώπου της τάξης του και της παιδείας του. Η τάξη του; Αυτή είναι ίσως και το κύριο παρατηρητήριό του.

Η μεσαία τάξη των αξιωματούχων, καλλιεργημένων και εύπορων που βρίσκεται ωστόσο, όπως φαίνεται και από τις ίδιες τις αναμνήσεις, μακριά από την εξουσία, ιδίως τη συμβολική, των ευγενών και φεουδαρχών. Η φιλοδοξία των μεσαίων είναι να «ανέβουν». Δεν αρκεί ο πλούτος, χρειάζεται και η επίσημη καθιέρωση, η ένταξη σε ένα από τα σώματα που επιτρέπουν τη χρήση του τίτλου ευγενής. Οσο η φιλοδοξία περιμένει την πραγματοποίησή της δεν λείπουν τα δηλητηριώδη βέλη για την αναποτελεσματικότητα της διαχείρισης της ανώτερης τάξης. Δεν του περνάει από το μυαλό ότι επρόκειτο ακριβώς για τον κώδικα που έκανε τη διαφορά: η προπώληση δηλαδή των έγγειων εισοδημάτων ώστε να συντηρείται ένας αριστοκρατικός τρόπος ζωής. Αλλά και η τάξη του Παπαδόπολι συμμετέχει σε συμβολισμούς που είναι δάνεια από την κουλτούρα των ευγενών. Οπως η γενεαλογία, π.χ., που ανατρέχει σε Βυζαντινούς προγόνους, αξιοποιώντας την πιο διαδεδομένη βυζαντινή ιστορία της εποχής, δηλαδή την ιστορία δώδεκα οικογενειών που φέρονται να είχαν εγκατασταθεί στην Κρήτη από έναν Βυζαντινό αυτοκράτορα. Ο Τζουάνε προσθέτει στο επώνυμό του ένα δεύτερο, Κομνηνός, δηλωτικό της σύνδεσης που επιχειρεί με την παλιά ιστορία.

Δεν είναι μόνο συμβολικά όλα αυτά, αλλά και επιχειρήματα που είχαν αποδεικτική αξία όταν επρόκειτο να ζητηθεί η ένταξη σε μια ανώτερη τάξη. Αλλωστε, το επώνυμο Κομνηνός θα διατηρήσει και ο γιος του, ιησουίτης αυτός, που θα σταδιοδρομήσει επιτυχώς ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας.

Οι θρησκευτικές επιλογές φαίνονται, επίσης, να έχουν πολλές σημασίες. Ο Παπαδόπολι ήταν Ελληνας, θα έπρεπε λογικά να είχε παραμείνει ορθόδοξος. Φαίνεται όμως να είναι ρωμαιοκαθολικός. Στους κύκλους που τον ενδιέφερε να ανελιχθεί μάλλον αυτό θα τον βοηθούσε περισσότερο. Οπως βοήθησε, κάπως, και τον γιο του να εξασφαλίσει μια καλή σταδιοδρομία στην Καθολική Εκκλησία. Αλλωστε ήταν και πιο «αστικός» ο καθολικισμός στην Κρήτη του 17ου αιώνα. Η ύπαιθρος ήταν πιο «ορθόδοξη». Η θρησκεία φαίνεται να έχει πολλές ταξικές αποχρώσεις. Και αυτήν την ταξική προτίμηση φαίνεται να τονίζει ο Παπαδόπολι εξαίροντας τα μνημεία της πόλης του, τους θεσμούς της (πώς αλλιώς θα γινόταν για κάποιον που τους υπηρετούσε κιόλας), τα στιγμιότυπά της.

Αστική αισθητική

Συμμετέχει όμως και στην «αρκαδική» παιδεία της εποχής του. Η ύπαιθρος εντάσσεται στην προοπτική του για τα καλά που προσφέρει στις απολαύσεις της πόλης και για τη γραφικότητά της. Ο Παπαδόπολι είναι φορέας μια αστικής αισθητικής απέναντι στα προϊόντα της Φύσης που κάνουν ευτυχισμένο τον εύπορο κάτοικο της πόλης, και μάλιστα τον λόγιο. Και φορέας ενός αστικού life style απέναντι στους κατοίκους της υπαίθρου που τους παρατηρεί σχεδόν στη γραφικότητά τους. Και ως προς αυτά τα σημεία η προσφορά του είναι ανεκτίμητη, αφού παρατάσσει μοναδικά στοιχεία για τη ζωή των χωρικών και για τη διατροφή και τις δυνατότητές της στην Κρήτη της εποχής του (προς μεγάλη χαρά των Κρητικών πολλά από αυτά διατηρούνται ακόμα): ψάρια, αλλαντικά, σαλιγκάρια, μανιτάρια, χόρτα, σταφύλια, κρασιά σε πολλές ποικιλίες και τρόπους παρασκευής, σύκα, κάστανα, αμύγδαλα, πεπόνια, ροδάκινα, στάρια, μπαμπάκια.

* Ο Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Ιστορίας της Μεσαιωνικής Δύσης στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, τ. διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους.

Πηγή: Kaθημερινή