Μονή Παναγίας Γκουβερνιώτισσας

Σε μια κατάφυτη λοφοπλαγιά, πάνω από το χωριό Ποταμιές βρίσκεται η Μονή Γκουβερνιώτισσας που χρονολογείται πιθανά στο β’ μισό του 14ου αι. π.Χ.

Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα λειτουργούσε ως μοναστηριακό μετόχι του Παναγίου Τάφου των Ιεροσολύμων. Στις μέρες μας η Μονή δεν λειτουργεί, διατηρούνται όμως σε αρκετά καλή κατάσταση οι κτηριακές της εγκαταστάσεις με κελιά και παλιούς φούρνους, καθώς και ο ναός της Παναγίας που αποτελούσε το καθολικό της μονής στην περίοδο της Ενετοκρατίας.

Ο ναός, που ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο, διαθέτει εντυπωσιακό τοιχογραφικό διάκοσμο του 14ου αι., σύμφωνο με τα καλλιτεχνικά πρότυπα της Κωνσταντινούπολης.



Οι Ποταμιές, ένα από τα ομορφότερα και γραφικότερα χωριά που ανήκουν σήμερα στο Δήμο Χερσονήσου, βρίσκονται στο 33,7 χιλιόμετρο του δρόμου Ηρακλείου - Οροπεδίου Λασιθίου και στο 17 χιλιόμετρο του δρόμου προς Χερσόνησο. Το χωριό βρίσκεται σε υψόμετρο 170 μ. και έχει γύρω στους 500 κατοίκους. Οι κύριες ασχολίες των κατοίκων είναι η γεωργία (κυρίως ελαιοκομία) και η κτηνοτροφία. Για την πρόσβαση στο χωριό υπάρχουν λεωφορεία του Κ.Τ.Ε.Λ. σε συγκεκριμένες ώρες και μέρες της εβδομάδας, εκτός Σαββατοκύριακων, ή το λεωφορείο του Δήμου, που ξεκινάει από τη Χερσόνησο με συγκεκριμένο δρομολόγιο.
Η αρχαιότερη μνεία του οικισμού Ποταμιές γίνεται σε έγγραφο του 14ου. Οι Ποταμιές αναφέρονται επίσης σε βενετσιάνικες απογραφές του 16ου και 17ου ως δύο χωριά, Απάνω και Κάτω Ποταμιές. Στο χωριό υπάρχουν βυζαντινές εκκλησίες, οι οποίες μαρτυρούν την ανάπτυξη του οικισμού κατά τα Βυζαντινά χρόνια.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον από αρχαιολογική άποψη παρουσιάζουν το μοναστήρι της Γκουβερνιώτισσας και η εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Χριστού.



Το μοναστήρι της Παναγίας της Γκουβερνιώτισσας βρίσκεται βορειοδυτικά των Ποταμιών και είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ο ναός είναι χτισμένος σε σχήμα σταυρού (σταυροειδής με τρούλο). Δεν είναι γνωστό πότε ιδρύθηκε η Μονή.
Πιθανόν να χτίστηκε από κάποιο βυζαντινό άρχοντα, ο οποίος έφτασε στο νησί μετά την απελευθέρωση του από τους Άραβες, το 961 μ.Χ. Στην περιοχή που βρίσκεται η Μονή υπήρχαν βυζαντινοί συνοικισμοί με ενοριακό τους ναό την Παναγία τη Γκουβερνιώτισσα. Οι τοιχογραφίες ωστόσο του ναού, σύμφωνα με τον Μ. Χατζηδάκη, χρονολογούνται στον 14ο αιώνα. Στον θόλο του μεσαίου τρούλου ήταν ζωγραφισμένος ο θεός, στους τοίχους οι Προφήτες, οι Ευαγγελιστές, σκηνές της Καινής Διαθήκης, ο βίος του Ιησού κ.ά. Επίσης, διακρίνεται ο Μυστικός Δείπνος μέσα στο Άγιο Βήμα. Την περίοδο της πολιορκίας του Χάντακα από τους Τούρκους η Μονή απέκτησε την εύνοια του Τούρκου πασά, καθώς ο εφημέριος της Μονής με πονηρό τρόπο ξεγέλασε τον Τούρκο πασά, λέγοντας του ότι είδε όραμα πως όλη η Κρήτη γρήγορα θα βρεθεί υπό την εξουσία του. Έτσι, με φιρμάνι του πασά τα κτήματα της Μονής και η Μονή έμειναν απαραβίαστα. Το 1826 η Μονή με δωρεά πέρασε στους έξαρχους του Αγίου Τάφου. Το Μοναστήρι έμεινε έρημο από μοναχούς μετά το 1928 ενώ τα κτήματα του διανεμήθηκαν σε ακτήμονες κατοίκους του χωριού.
Σε μικρή απόσταση από το μοναστήρι της Γκουβερνιώτισσας βρίσκεται ο ναός του Χριστού Σωτήρος. Πρόκειται για μονόχωρο καμαροσκέπαστο ναό, οι τοιχογραφίες του οποίου χρονολογούνται το 14ο αιώνα.



Διασχίζοντας ο επισκέπτης τον κεντρικό δρόμο που οδηγεί στο χωριό, συναντά στα δεξιά του, στους πρόποδες του βουνού, το ξωκλήσι του Αγ. Γεωργίου, στο οποίο μπορεί να φτάσει κανείς μέσω αγροτικού δρόμου.
Χαρακτηριστικό στο ναό αυτό είναι τα «εντοιχισμένα» στο ανώφυλλο της εξωτερικής θύρας έξι αβγά, που σχετίζονται, σύμφωνα με τους κατοίκους του χωριού, με την παρακάτω ιστορία:
«Ο κλέφτης και τα έξι αβγά»
Μια γυναίκα είχε πολλές κότες, μα ψοφούσανε. Προσευχήθηκε λοιπόν στον Αγ. Γεώργιο λέγοντάς του:«Αϊ-Γιώργη μου, βοήθησε με να μην ψοφούν οι κότες και θα σου φέρνω έξι αβγά κάθε βδομάδα».
Ένας βοσκός από ξένα μέρη, γιατί έρχονται το χειμώνα από ξένα μέρη εδώ βοσκοί, την παρακολουθούσε και έπαιρνε τ’ αβγά και τα τρωε. Την τρίτη φορά, όταν επήγε να πιάσει τα αβγά, όπως τα κρατούσε, τρία και τρία στα χέρια ντου, κοκάλωσε μέσα στην εκκλησία!
Τότε λέει ο βοσκός:«Άγιε Γιώργη μου, βοήθησε με, άφησε με να φύγω και θα βάλω τα αβγά απάνω στον τοίχο, να βλέπουνε όλοι οι χριστιανοί ότι έκανα μια παράνομη πράξη».
Σύμφωνα με την παράδοση, τα αβγά αυτά βρίσκονται ακόμη απάνω από το ανώφυλλο της πόρτας, μέσα στην πέτρα. Και τα πιάτα που ήταν μέσα τ’ αβγά είναι κι αυτά στον τοίχο.