Μέρος 1ο "Καφενεία στην Κρήτη"

Στον απόηχο μιας άλλης εποχής

Σε περίοπτη θέση η μορφή του Ελευθερίου Βενιζέλου και κάμποσοι χάρτες. Στη μέση μια σόμπα που ανάβει. Και τριγύρω, άντρες με μουστάκια και ρυτιδωμένα πρόσωπα. Στα ορεινά χωριά το καφενείο δεν είναι επαγγελματική ενασχόληση αλλά κοινωνική λειτουργία. Αποτυπώνει και εκφράζει έναν ολόκληρο κόσμο, με τους κανόνες, το ήθος και τις ιδιαιτερότητές του…



Πριν από δύο χρόνια μια ομάδα νέων με ιδιαίτερη αγάπη στη φωτογραφία ξεκινήσαμε να αποτυπώνουμε τη ζωή, την παλιά και τη σύγχρονη, στα καφενεία της Κρήτης. Στις πόλεις, αλλά περισσότερο στα χωριά, εκεί όπου τα πράγματα δεν έχουν αλλάξει ακόμη. Ύστερα από περιπλανήσεις πολλών μηνών κατανοήσαμε ότι είχαμε γίνει συλλέκτες εικόνων, στιγμιότυπων και εμπειριών. Τα καφενεία της Κρήτης αποτελούν ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στην αδιερεύνητη ιστορία του ελληνικού καφενέ. Την πρώτη φορά που βρεθήκαμε, άγνωστοι εντελώς, σε καφενείο ορεινού χωριού του Ψηλορείτη φορτωμένοι με μηχανές και τρίποδα, ξαφνιαστήκαμε που δεν μας ρώτησε κανείς ούτε ποιοι είμαστε, ούτε τι θέλουμε. Απλώς έσπευσαν να «διατάξουν» το απαραίτητο κέρασμα. Διέκοψαν προς στιγμήν την «ασχολία» τους, τη συζήτηση, τα χαρτιά, το τάβλι, την εφημερίδα για να προφέρουν αυτές τις λέξεις που έμελλε να ακούσουμε δεκάδες ή και εκατοντάδες φορές στη συνέχεια:

-Καφετζή, κέρασέ τους…

Σιγά – σιγά καταλάβαμε γιατί δεν μας ρώτησαν τίποτα, παρά την έντονη περιέργειά τους να μάθουν. Ο ηλικιωμένος καφετζής άλλου ορεινού οικισμού άρχισε κάποτε να διηγείται πως στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής, αλλά και στις δύσκολες εποχές που ακολούθησαν, το καφενείο του –κληρονομιά από τον πατέρα του– ήταν χώρος συνάντησης των ανταρτών.

Κανείς δεν ρωτούσε κανέναν. Αλλά όλοι ήξεραν… Άλλοτε πάλι κατέφευγαν εκεί κατατρεγμένοι, καταδιωγμένοι ακόμη και για συνηθισμένα «εθιμικά» παραπτώματα.

Ο νόμος της σιωπής κυριαρχούσε.





Διακόσμηση. Η μορφή του Βενιζέλου

Είναι εντυπωσιακό να παρατηρεί κανείς τη διακόσμηση ενός κρητικού καφενείου. Πολλοί χάρτες διαφόρων περιοχών, ακόμη και παγκόσμιοι -αλλά περισσότερο της Κρήτης, παλιές και καινούργιες φωτογραφίες, μεγάλα κομπολόγια και διαφημιστικές αφίσες συμπληρώνουν τον διάκοσμο των εσωτερικών χώρων. Από τις φωτογραφίες μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος κατέχει ακόμη εξέχουσα θέση. Αν και έχουν περάσει περισσότερα από 70 χρόνια από το θάνατό του, η μορφή του κυριαρχεί.

Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, η φωτογραφία του «γέρου» (έτσι τον λένε) είναι κορνιζωμένη σε μεγάλο αριθμό καφενείων και σε περίοπτη θέση. Η μορφή του εξακολουθεί να θεωρείται στην Κρήτη το απόλυτο πρότυπο του πολιτικού. Σε μερικές φωτογραφίες εικονίζεται μαζί και ο Σοφοκλής Βενιζέλος. Θα έλεγε κανείς ότι συνεχίζει να αποτελεί ορόσημο, ότι δεν είναι μόνο ιστορικό πρόσωπο αλλά και σύμβολο μαζί. Το διαπιστώνει κανείς αν παρακολουθήσει τη διαδικασία του κεράσματος.

Στους καφενέδες των χωριών δεν υπάρχει μόνο ο «βαρύς γλυκός» ή ο «μέτριος» καφές, αλλά και… ο «βενιζελικός». Είναι απροσδιόριστης μορφής και γεύσης. Ο χαρακτηρισμός χρησιμοποιείται όχι για να δηλώσει κάποια ειδική ποικιλία ή ποιότητα καφέ αλλά αντιθέτως για να δηλώσει ιδεολογικές προτιμήσεις.





Σε παλιά καφενεία συναντούμε ακόμη αφίσες ηθοποιών και ταινιών του ελληνικού εμπορικού κινηματογράφου, λιθογραφίες όπως εκείνη του «πωλούντος τοις μετρητοίς» και του «πωλούντος επί πιστώσει» και άλλες. Τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα προβιομηχανικά εργαλεία του αγροτικού χώρου και εργαλεία που σχετίζονται με το ψήσιμο του καφέ.

Ξύλινα άροτρα, εργαλεία αλωνίσματος και άλλα που παραπέμπουν αμέσως σε βιωμένες εμπειρίες. Αναρτώνται στους τοίχους ή τοποθετούνται σε κάποιο εμφανές σημείο του καφενείου. Τα παλιά ραδιόφωνα εξακολουθούν να αποτελούν πολύτιμα εκθέματα. Συχνά τα συναντάμε σκεπασμένα με κεντήματα. Ημερολόγια με διαφημίσεις τοπικών καταστημάτων και γεωργικών εφοδίων κατέχουν σημαντική θέση στη διακόσμηση των κρητικών καφενείων.

Παρατηρούμε ακόμη ανηρτημένες ανακοινώσεις διαφόρων τύπων· του Δήμου, του ΟΓΑ, των τοπικών συμβουλίων, εκκλησιαστικές ανακοινώσεις, αναγγελίες πανηγυριών και εορτών. Πρέπει να παρατηρήσουμε, ακόμη, ότι οι παλαιοί τιμοκατάλογοι, μαυροπίνακες πάνω στους οποίους αναγράφονταν οι τιμές των προσφερόμενων ποτών, επανέρχονται ως στοιχεία που συνδέουν το σύγχρονο καφενείο με το παρελθόν του.



Η μορφή του κρητικού καφενέ είναι σχεδόν στερεότυπη. Το «τεζιάκι» σε κάποιαν άκρη είναι ο χώρος εργασίας του καφετζή. Είναι συνήθως κατάφορτο με μπουκάλια κρητικής τσικουδιάς, αν και τα τελευταία χρόνια δεν είναι λίγοι εκείνοι που στρέφονται προς το ουίσκι. Αναρωτιέται κανείς αν ο εκσυγχρονισμός σ’ αυτή τη χώρα είναι ταυτόσημος με τη μίμηση ξένων προτύπων – όχι χωρίς αντίδραση όμως:

«Καλύτερα να το κλείσω το καφενείο. Να κόψω τα χέρια μου αν βάλω άλλο πράμα από ρακή στο μαγαζί μου», μας είπε ο αποφασισμένος καφετζής στο ημιορεινό Αβδού του Ηρακλείου.



Εθιμικοί κώδικες - Το κέρασμα

Στα καφενεία των ορεινών οικισμών συχνάζουν ακόμη ελάχιστοι από εκείνους που συντηρούν το κρητικό στερεότυπο: μεγάλα μουστάκια, μαύρο σαρίκι με κρόσσια που κατεβαίνουν στο μέτωπο, ακόμη και «γκιλότα», η εξέλιξη της παραδοσιακής κρητικής βράκας που δεν φοριέται πια.

Η εικόνα ταιριάζει με το χαρακτήρα του κρητικού καφενέ. Το κέρασμα του ξένου, του διαβάτη ή του περαστικού είναι κανόνας απαράβατος. Η οικονομική στενότητα εκφράζεται με τη χαρακτηριστική φράση «αυτός δεν βγαίνει στο καφενείο γιατί δεν έχει να κεράσει». Ωστόσο, και το ίδιο το κέρασμα έχει τους δικούς του εθιμικούς κανόνες.

Ο τρόπος που θα χαιρετήσουν οι θαμώνες τον κάθε καινουργιοφερμένο σε ένα καφενείο δείχνει και το βαθμό της αποδοχής του. Ωστόσο, η πλήρης αποδοχή και η ενσωμάτωση στην παρέα δηλώνεται κυρίως μέσα από το κέρασμα. Μπορεί να φαίνεται απλό, ωστόσο πρόκειται για μια διαδικασία σχεδόν τελετουργική που διέπεται από ιδιαίτερους κανόνες και τύπους.





Δεν είναι λίγες οι φορές που δημιουργούνται ή συντηρούνται παρεξηγήσεις από ένα κέρασμα. Όπως δεν είναι λίγες και οι φορές που ένα κέρασμα δίνει την αφορμή για λύση παρεξηγήσεων. Ο επισκέπτης είναι υποχρεωμένος να δεχτεί το κέρασμα· αν αρνηθεί την προσφορά, αυτό εκλαμβάνεται ως προσβολή, ως απόρριψη του προσώπου που κερνά. Δικαίωμα «κεράσματος», επομένως, έχει μόνον εκείνος που κάθεται ήδη στο καφενείο, ποτέ εκείνος που εισέρχεται.



Ωστόσο, το κρητικό καφενείο εξακολουθεί να είναι ο χώρος του «μοιράσματος». Δεν είναι λίγες οι φορές που καταλήγουν εκεί τα πρώτα φρούτα και τα πρώτα κηπευτικά της χρονιάς. Και τα μοιράζονται όλοι στην παρέα, συνήθως ως μεζέ της ρακής.

Κείμενο – Φωτογραφίες: Έφη Ψιλάκη
(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Explore Nature της εφημερίδας ΕΘΝΟΣ, τ. 20, Νοέμβριος 2009)