Eικονογράφηση και τυπογραφικά κοσμήματα

Ο πρώτος Kρης τυπογράφος, ο Δημήτριος Δαμιλάς, του οποίου το επώνυμο είναι, σύμφωνα με τον Emile Legrand, ελληνοποιημένη εκδοχή του da Milano (επειδή οι γονείς του είχαν περάσει από το Μιλάνο στην Κρήτη), τύπωσε το 1476 στο Μιλάνο, όπου είχε εγκατασταθεί (από εκεί και το προσωνύμιο Μεδιολανεύς), το πρώτο ελληνικό και ακριβώς χρονολογημένο βιβλίο, την «Επιτομή των Oκτώ του Λόγου Mερών», που έγραψε ο σοφός λόγιος Κωνσταντίνος Λάσκαρις (1434-1501), βιβλίο εκπαιδευτικό, χωρίς εικονογράφηση. Το 1488 θα τυπώσει στη Φλωρεντία την πρώτη έκδοση της «Ποιήσεως απάσης» (των Σωζομένων του Ομήρου, της Ιλιάδας και της Οδύσσειας), αναθέτοντας την επιμέλειά της στον κραταιό ελληνιστή Δημήτριο Χαλκοκονδύλη (1424-1511), καθηγητή τότε των αρχαίων ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας. Στο βιβλίο αυτό ο Δαμιλάς, που ενισχύθηκε οικονομικά από τους φιλέλληνες Ιταλούς μαθητές του Χαλκοκονδύλη Bernardo και Nerio Nerli (Bernardos και Nerios Nerlios), χρησιμοποίησε τις μήτρες των στοιχείων της Επιτομής για να χυτεύσει καινούργια στοιχεία. Η εικονογράφηση του βιβλίου είναι χειροποίητη και λεπτουργημένη: με πενάκι, στο χρώμα της σέπιας για τις παρασελίδιες διακοσμητικές ταινίες, στις οποίες εναλλάσσονται μάσκες, πανοπλίες, κέρατα της Αμάλθειας (υπαινικτικά έκτοτε του πλούτου της ύλης του βιβλίου), εραλδικές μυθολογικές μορφές· σε κόκκινο και καφέ χρώμα στα πρωτογράμματα, όπου τοποθετούνται μορφές σχετικές με την υπόθεση κάθε ραψωδίας, ντυμένες κάποτε με ενδύματα του 15ου αι.· σε κόκκινο και μπλε χρώμα στα υποσελίδια κοσμήματα, όπου συναντάμε ανθρώπινες μορφές ντυμένες με ενδυμασίες του 15ου αι.

Σελίδα από τη «Bατραχομυομαχία» του Λαονίκου του Kρητός (Bενετία 1486, Eθνική Bιβλιοθήκη της Eλλάδος). Διακρίνεται η εναλλαγή μαύρου και κόκκινου μελανιού στις αράδες.
Ο δεύτερος Κρης τυπογράφος, ο Λαόνικος, ο οποίος ήταν μαθητής του «βιβλιογράφου» Μιχαήλ Αποστόλη στην Κρήτη, ενώ κατ' άλλους το πραγματικό του όνομα είναι Νικόλαος Καββαδάτος Κυδωνιάτης και διετέλεσε Oυνίτης πρωτόπαπας του Ηρακλείου, τύπωσε στη Βενετία το 1486, στον βραχύβιο ιδιόκτητο εκδοτικό οίκο του, που ίδρυσε μαζί με τον συμμαθητή και φίλο του από το βιβλιογραφικό εργαστήριο του Μ. Αποστόλη Αλέξανδρο του Γεωργίου -οι δύο συνεργάτες είχαν χρηματοδοτήσει τη χύτευση περίπου 1.350 διαφορετικών στοιχείων και συμπλεγμάτων(!) για τη φιλόδοξη επιχείρησή τους-, την ψευδοομηρική «Βατραχομυομαχία», βιβλίο κι αυτό εκπαιδευτικό, χωρίς εικονογράφηση, αλλά με πεποικιλμένη ανά στίχο την παιδαγωγική διάκριση με μαύρο και κόκκινο μελάνι.



Ίδια τυπογραφικά στοιχεία με τη «Βατραχομυομαχία» βρίσκουμε και στο «Ψαλτήριον» που τύπωσε πάλι στη Βενετία το 1486 ο τρίτος Κρης τυπογράφος, ο Αλέξανδρος του Γεωργίου, γιος, κατά τον Legrand, του Oυνίτη παπά Γεωργίου Αλεξάνδρου, του κατοπινού επισκόπου Αρκαδίου Κρήτης. Και το βιβλίο αυτό, προορισμένο για εκπαιδευτικούς σκοπούς, δεν έχει εικονογράφηση, ακολουθώντας την τυποποιημένη μαθησιακά μετάβαση από το μαύρο στο κόκκινο μελάνι. Αλλά για τη συμβολή τόσο του Λαόνικου όσο και του Αλέξανδρου στην ιστορία της τυπογραφίας περισσότερα βρίσκονται σε ειδικό κείμενο του ένθετου αυτού.

O τέταρτος Κρης τυπογράφος, ο Ζαχαρίας Καλλιέργης, από παμπάλαιη οικογένεια «πρωτοκεφαλάδων» του βυζαντινού και του νεότερου ελληνισμού, με κοιτίδα την επαρχία Μυλοποτάμου, ίδρυσε και λειτούργησε, μαζί με τον πέμπτο Κρήτα τυπογράφο, τον Νικόλαο Βλαστό, στη Βενετία το 1499, το πρώτο ελληνικής ιδιοκτησίας τυπογραφείο, την «πρώτη και αληθινή ελληνική τυπογραφία», κατά τον Κωνσταντίνο Σάθα. Το τυπογραφείο αυτό ήταν επανδρωμένο αποκλειστικά με Κρήτες τεχνικούς (χαράκτες, στοιχειοχύτες, στοιχειοθέτες) και φιλολογικούς (διορθωτές, επιμελητές) συνεργάτες. Χρηματοδότης της επιχείρησης φαίνεται ότι ήταν ο Βλαστός, μέλος πλούσιας βυζαντινής οικογενείας, φιλόλογος και κωδικογράφος, που είχε την ηθική ενθάρρυνση της aννας Νοταρά, κόρης του μεγάλου δούκα Λουκά Νοταρά. Ψυχή του τυπογραφείου ήταν ο Καλλιέργης, λόγιος και επίσης κωδικογράφος, ο οποίος σχεδίασε τα τυπογραφικά στοιχεία του. Ως άλλοι συνεργάτες των δύο Κρητών αναφέρονται οι Ιωάννης Γρηγορόπουλος, Μάρκος Μουσούρος και ίσως ο σπουδαίος καλλιγράφος Ιωάννης Ρώσσος. Μάλιστα ο Μουσούρος εξυμνεί το τυπογραφείο με πολύ περίεργο επίγραμμα, στο οποίο απευθύνει χαιρετισμό προς τον ελληνικό αετό, τον ήλιο, το σύμβολο της εθνικής αναγέννησης. Από εδώ βγήκαν αριστουργήματα της αρχετυπίας, που η ποιότητά τους τα κάνει να μοιάζουν αχειροποίητα: το «Μέγα Ετυμολογικόν», που εκδόθηκε το 1499 («το πρώτο ελληνικό παιδί», όπως το είπε συγκινημένος ο Μουσούρος), το «Σιμπλικίου Μεγάλου Διδασκάλου Yπόμνημα εις τας δέκα κατηγορίας του Αριστοτέλους», έκδοση του ίδιου χρόνου, το «Υπόμνημα εις τας πέντε φωνάς από φωνής Αμμωνίου μικρού του Ερμείου», έκδοση του 1500, και το Γαληνού «Θεραπευτικής μεθόδου Λόγος Πρώτος», έκδοση του ίδιου χρόνου (πρώτη ελληνική έκδοση). Το 1500, με τον θάνατο του Βλαστού, ο Καλλιέργης έφυγε στη Ρώμη, όπου υποστηρίχθηκε από τον φίλο του καρδινάλιο Pietro Bembo. Τα υλικά αποθέματα του τυπογραφείου πουλήθηκαν σε τυπογράφο της Φλωρεντίας.

Σελίδα με την αρχή του γράμματος H από το «Mέγα Eτυμολογικόν» (Bενετία 1499, Eθνική Bιβλιοθήκη της Eλλάδος). Xαρακτηριστικά της το επίτιτλο κόσμημα και το πρωτόγραμμα, λεπτουργημένα.
Ξυλογραφίες
Το τυπογραφείο Καλλιέργη και Βλαστού έδωσε νέα πνοή στην εικονογράφηση του ελληνικού βιβλίου, αφού αξιοποίησε το σύγχρονο με την ανακάλυψη της τυπογραφίας είδος της ξυλογραφίας σε πλάγιο ξύλο. Στο είδος της ξυλογραφίας σε πλάγιο ξύλο η χρησιμοποιούμενη επιφάνεια του ξύλου -που μπορεί να προέρχεται από δέντρα κερασιάς, καρυδιάς, αχλαδιάς, μηλιάς, λεμονιάς, τα οποία είναι σχετικά μαλακά, έχουν ομοιογενή μάζα και δεν σκάνε με τη χάραξη- κόβεται στην κατεύθυνση του κορμού του δέντρου, με οριζόντια (πλάγια), ως προς τη θέση του χαράκτη την ώρα της δουλειάς του, τα «νερά» της ξύλινης επιφάνειας. Ο χαράκτης περιγράφει με μελάνι το έργο που πρόκειται να χαράξει στην ξύλινη πλάκα, την οποία έχει καθαρίσει καλά. Με αυτοσχέδια μαχαιράκια σκαλίζει μετά το ξύλο, αφαιρώντας τα μέρη εκείνα της παράστασης που δεν θέλει να τυπώσει και διατηρώντας εκείνα που θέλει να βγάλει στο χαρτί. Απλώνει έπειτα τυπογραφικό μελάνι και τυπώνει την ανάγλυφη παράσταση στο τυπογραφικό πιεστήριο, μαζί με το κείμενο. Η παράσταση βγαίνει αντίστροφα από την πλάκα: το αριστερό στην πλάκα αποτυπώνεται δεξί στο χαρτί. Στις έγχρωμες ξυλογραφίες ο χαράκτης παίρνει και χαράζει για κάθε χρώμα διαφορετική πλάκα ξύλου. Τα αντίτυπα μιας ξυλογραφίας σε πλάγιο ξύλο εξαρτώνται από την περιορισμένη αντοχή της ξύλινης πλάκας. Τον 14ο και τον 15ο αιώνα, όταν ήθελαν πολλά αντίτυπα μιας εικόνας, χρησιμοποιούσαν αντί για ξύλο μέταλλο, δουλεύοντας με ανάγλυφη χάραξη, όπως και στο ξύλο.



Πέντε ξυλογραφικές συνθέσεις και δύο σειρές ξυλογραφημένων πρωτογραμμάτων περιλαμβάνονται στο «Μέγα Ετυμολογικόν». Από τις πέντε, οι τρεις συνθέσεις είναι φυτικές παραστάσεις με το ονοματεπώνυμο του Βλαστού στη βάση για τα επίτιτλα κοσμήματα, και οι δύο, τυπογραφικά σήματα του Καλλιέργη (βυζαντινός δικέφαλος αετός με τα γράμματα ΖΚ, αρχικά του ονόματος και του επωνύμου του, στο σώμα του) και του Βλαστού («ομιλούν» ή «φανερόν» σήμα: άμπελος που βλασταίνει: Βλαστός, με τα αρχικά του Ιησού Χριστού στην κορυφή και τα γράμματα του ονοματεπωνύμου του στη βάση, φυλλωτό μονόγραμμα) για τον κολοφώνα του βιβλίου. Τα σήματα αυτά είναι τα πρώτα σε ελληνικά βιβλία. Oλες οι ξυλογραφίες είναι τυπωμένες με κόκκινο μελάνι -σε ορισμένα αντίτυπα οι ξυλογραφίες του εξωφύλλου έχουν γίνει χρυσοτυπίες, με πραγματικό φύλλο χρυσού. Ο περίφημος Ιταλός εκδότης Leo Olschki αποκάλεσε το βιβλίο «αριστούργημα της ελληνικής πρωτο-τυπογραφίας».

Σελίδα από τη θεραπευτική μέθοδο του Γαληνού (Bενετία 1500, Eθνική Bιβλιοθήκη της Eλλάδος). Tυπωμένη από τον Zαχαρία Kαλλιέργη και τον Nικόλαο Bλαστό, φέρει στο επίτιτλο κόσμημα ξυλογραφία με τον Γαληνό, την τρίτη και τελευταία σε ελληνικό αρχέτυπο.
Τα Υπομνήματα του Σιμπλίκιου και του Αμμώνιου, δεύτερο και τρίτο κατά σειράν έκδοσης βιβλίο του τυπογραφείου Καλλιέργη και Βλαστού, επαναλαμβάνουν τις ξυλογραφίες του «Μεγάλου Ετυμολογικού». Εκείνο που διαφοροποιείται είναι το τέταρτο βιβλίο, η Θεραπευτική μέθοδος: από τα δεκαέξι συνολικά επίτιτλα κοσμήματα, αλλάζουν τα δύο, στο κέντρο των οποίων προστίθεται μία ασπρόμαυρη ξυλογραφία που απεικονίζει τον Γαληνό. Η συγκεκριμένη ξυλογραφία είναι η τρίτη και τελευταία παράσταση που εικονογραφεί ελληνικό αρχέτυπο - έχουν προηγηθεί δύο, στα βιβλία: Μουσαίου, «Τα καθ' Ηρώ και Λέανδρον» το 1495 περίπου και «Ωραι της Αειπαρθένου» το 1497.



Τα περίτεχνα επίτιτλα κοσμήματα και τα βυζαντινά πρωτογράμματα των επηρεασμένων από τη βυζαντινή μικρογραφική παράδοση εκδόσεων του τυπογραφείου του Ζαχαρία Καλλιέργη και Νικολάου Βλαστού, έργα ανώνυμων δυστυχώς ξυλογράφων, τα αντέγραψαν εκτεταμένα. Eτσι, τόσο ο Nicolini da Sabbio στο «Τριώδιον», που τύπωσε για τον Ανδρέα Κουνάδη το 1522, όσο και ο Κρης Δημήτριος Δούκας ή Δουκάς στο βιβλίο του «Αι θείαι λειτουργίαι», που τυπώθηκε στη Ρώμη το 1526, επηρεάζονται από τους δύο πρωτοπόρους Κρήτες τυπογράφους: η αραβουργηματική διαμόρφωση των επίτιτλων κοσμημάτων και των πρωτογραμμάτων κατάγονται από το «Μέγα Ετυμολογικόν», αξεπέραστο πρότυπο.

Πηγή: Εφημερίδα "Καθημερινή"