Στη νεκρόπολη της Κρήτης

Ο ήλιος είχε γείρει προ πολλού και το σκοτάδι έπεφτε αργά αλλά σταθερά. Οι άνθρωποι, όμως, που δούλευαν βουβοί μέσα στο σκάμμα, αντί να σταματήσουν, συνέχιζαν με όλο και περισσότερη ένταση. Μόνον οι ανάσες τους ακούγονταν- ίσως και οι κτύποι της καρδιάς τους- σμίγοντας με τους πρώτους ήχους της νύχτας. Οι φακοί, τα κινητά τηλέφωνα, οι αναπτήρες είχαν επιστρατευθεί για λίγο φως. Οι κινήσεις ήταν προσεκτικές, γρήγορες, καίριες, σαν να επρόκειτο για μια σοβαρή εγχείρηση. Ή μήπως μια τελετουργία;

Ο καθηγητής κ.Νίκος Σταμπολίδης θυμάται με συγκίνηση εκείνες τις ώρες στον κλειστό θάλαμο ενός κτιστού τάφου, τον οποίο έφερε στο φως πριν από μερικές ημέρες στην αρχαία Ελεύθερνα της Κρήτης. Τα οστά τριών γυναικών που βρέθηκαν σε αυτόν τον τάφο του 8ου αιώνα π.Χ., μαζί με μοναδικά και παράξενα χρυσά αντικείμενα και κοσμήματα από σπάνια υλικά, όπως αμέθυστος, φαγεντιανή, κορνεόλη, κεχριμπάρι, ορεία κρύσταλλος, ήλεκτρον, αιγυπτιακό μπλε, δεν συνιστούσαν απλώς μια πλούσια ταφή που παρέμενε ασύλητη μέσα στους αιώνες.


Διότι μια απρόσμενη περίπτωση, ένα μυστήριο αναδυόταν σιγά σιγά μέσα από το χώμα. Μερικά από τα αντικείμενα σύμβολα δεν είχαν θέση εκεί, δεν μπορεί να συνόδευαν γυναίκες αλλά μόνον άντρες, και μάλιστα ιερείς... Αλλα πάλι θα ήταν χρήσιμα για την παρασκευή φαρμάκων, αρωμάτων ή δηλητηρίων. Μέσα στη σιωπή το μυαλό έτρεχε κάνοντας χίλιους συνειρμούς. Τι ήταν λοιπόν αυτές οι γυναίκες; Γιάτρισσες, μάντισσες ή ιέρειες; Ή μήπως, όπως θα λέγαμε σήμερα, φαρμακολύτριες;

Το σκηνικό έχει ως εξής: Η μεγαλύτερη σε ηλικία γυναίκα-περίπου 70 ετών, ενώ οι άλλες δύο ήταν γύρω στα 16-17- βρισκόταν στο κέντρο του δωματίου σε μια παράξενη στάση. Το κρανίο ήταν σχεδόν επάνω στη λεκάνη της, τα πλευρικά οστά είχαν απλωθεί προς αριστερά και δεξιά και τα πόδια ήταν λυγισμένα. «Η απόθεσή της ήταν περίεργη. Αν δεν συνέβη κατά την αρχαιότητα κάποιο ταφονομικό παράδοξο- δηλαδή δεν πέρασε ένας ασβός ή ένας αρουραίος ώστε να αναμοχλεύσει αυτά τα οστά-,τότε δεν αποκλείεται αυτή η γυναίκα να τάφηκε καθιστή»λέει ο κ. Σταμπολίδης. Η πιθανότητα άλλωστε ανακομιδής, τυμβωρυχίας ή αρχαιοκαπηλίας αποκλείεται καθώς όλα τα κτερίσματα βρέθηκαν στη θέση τους. Μπορεί να ερμηνευθεί όμως αυτή η στάση;«Οχι, επί του παρόντος» απαντά ο ίδιος. Αλλωστε τα παράξενα συνεχίζονται, με την ύπαρξη γύρω της μιας σειράς αντικειμένων που επίσης δεν μπορεί να εξηγηθεί:

Ενας μικρός χάλκινος ταύρος της γεωμετρικής εποχής, που βρίσκεται συνήθως σε ιερά όπως αυτό της Ολυμπίας, αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση ήταν δίπλα στη νεκρή, αποτελεί καθαρά ιερατικό σύμβολο καθώς επιστέφει ένα σκήπτρο. Κρατούσε σκήπτρο δηλαδή η σεβάσμια γυναίκα; Ενα χάλκινο πριονάκι, ένα πολύ μικρό, επίσης χάλκινο, κουταλάκι για τη μέτρηση δόσεων, μια μικρή ζυγαριά με δίσκο και αλυσίδα συνθέτουν ένα ακόμη παράξενο σύνολο. Και μαζί τους ορισμένοι μικροί κύλινδροι χρυσού, από τους οποίους αποκόπτονταν κομμάτια για χρήση. Σε τι μπορεί να της χρησίμευαν στη ζωή;


Τα σύμβολα
Η γυναίκα φορούσε χρυσοκέντητα και καταστόλιστα φορέματα, όπως αποδεικνύουν τα ψήγματα χρυσού και οι εκατοντάδες χάντρες από φαγεντιανή που είναι απλωμένα γύρω της. (Αλλωστε και το χώμα γύρω από τα οστά φαίνεται ότι περιέχει αποσυντεθημένα οργανικά υλικά, όπως το ξύλο και το ύφασμα.) Τα σύμβολα του επίγειου κύρους της και τα κοσμήματα ήταν φορεμένα ή τοποθετημένα επάνω της. Από τον πλούτο των κοσμημάτων- περίπου 130- ήταν όμως μερικά τα οποία από την ώρα της ανασκαφής έκαναν τη μεγαλύτερη εντύπωση προκαλώντας, όπως λέει ο κ. Σταμπολίδης, ανάμεικτα συναισθήματα συγκίνησης και θαυμασμού και παράλληλα γεννώντας μεγάλα ερωτηματικά. Πρόκειται για δύο μεγάλα χρυσά μισοφέγγαρα που έφεραν έναν ημιπολύτιμο λίθο- γεγονός πρωτοφανές για την εποχή-, έχουν κοκκίδωση γύρω γύρω που σχηματίζει μαιάνδρους, ενώ στο κέντρο του αντικειμένου υπάρχουν οι κεφαλές δύο κρανοφόρων πολεμιστών.

Σε τρίτο παραπλήσιο αντικείμενο (όλα είναι επιστήθια) εμφανίζεται στο κέντρο η μορφή ενός πρίγκιπα, όπως είναι γνωστός από τις μινωικές παραστάσεις, ο οποίος περιστοιχίζεται από δύο λιοντάρια. Ενα ακόμη χρυσό αντικείμενο παριστάνει μια δαιδαλική μορφή με αιγυπτιακή φενάκη (κόμμωση), η οποία φέρει στο στήθος τρία δυσερμήνευτα σύμβολα που μοιάζουν με αγγεία ή αβγά και παραπέμπουν στα αντίστοιχα της Εφεσίας Αρτέμιδος, που έχουν θεωρηθεί μάλιστα ότι μπορεί να ήταν γυναικείοι μαστοί ή και όρχεις. Απροσδιόριστο και εντελώς άγνωστο έως σήμερα είναι το τελευταίο κόσμημα της ομάδας αυτής, με κυκλικό σχήμα, μια υψηλή βάση και ένθετους λίθους!

Ο Δίας

Ασημένια περόνη που καταλήγει σε κυλινδρικό κόσμημα «Τα σύμβολα στους μηνίσκους παραπέμπουν σε νεαρό Πόσι Θηρών, όπως ο Δίας,που γεννιέται και πεθαίνει,κατά την παράδοση,κάθε χρόνο στο Ιδαίον Αντρον.Στα λιοντάρια που απεικονίζονται επάνω στην ασπίδα, που έχει βρεθεί στην Ελεύθερνα,στα πώματα-ασπίδες και στους τεράστιους χάλκινους λέβητες της Ελεύθερνας και του Ιδαίου Αντρου. Στις κεφαλές των κρανοφόρων πολεμιστών επίσης από την Ελεύθερνα, που έχουν ευθεία αναφορά στους Κουρήτες, προστάτες πολεμιστές του νεαρού Δία»λέει ο κ. Σταμπολίδης.

Σημαντικό όμως είναι το γεγονός ότι τέτοια κοσμήματα έχουν βρεθεί ελάχιστα μέσα στα 200 χρόνια της αρχαιολογίας στην Κρήτη. Συγκεκριμένα, ένα μεγάλο στην Κνωσό και ένα μικρότερο στο Ιδαίον Αντρον. Εδώ είναι πέντε μαζί!«Πέραν της σημειολογίας τους, εξάλλου, αυτά τα κοσμήματα αλλάζουν την ιστορία της κοσμηματοτεχνίας όπως τη γνωρίζαμε ως τώρα, αφού εκτός από τις νέες τεχνικές,όπως η κοκκίδωση,εμφανίζεται η προσθήκη πολύτιμων ή ημιπολύτιμων λίθων,κάτι που πιστεύαμε ότι άρχιζε στα ελληνιστικά χρόνια,δηλαδή τέσσερις τουλάχιστον αιώνες αργότερα»προσθέτει ο ίδιος.


Το χρυσάφι

Πού μπορεί να βρέθηκε τόσο χρυσάφι και πώς;«Ο κοκκινωπός προέρχεται από την Κύπρο,όπως λένε οι μελετητές,αλλά ο κίτρινος πιστεύω ότι ερχόταν από τη Μικρά Ασία με τα χρυσοφόρα ποτάμια της, όπως ο Μαίανδροςπου εκβάλλει στη Μίλητο,τη μινωική αποικία της κρητικής πόλης Μιλάτου απέναντι από τη Σάμο.Ας μην ξεχνάμε άλλωστε τις ιστορίες του Ηροδότου για τον σάμιο καπετάνιο Κολαίο και τον κρητικό Κορώβιο,που ταξίδευαν σε όλη τη Μεσόγειο» λέει ο κ. Σταμπολίδης. Και οι τρεις γυναίκες άλλωστε έφεραν επίσης στα μαλλιά σφηκωτήρες από ήλεκτρο. Φορούσαν χρυσά ενώτια «τρίγληνα μορόεντα», όπως τα λέει ο Ομηρος, δηλαδή χαλκάδες με πολύ μικρά τσαμπιά σταφυλιού με τρεις ρόγες το καθένα- ένας τύπος αιγαιακού κοσμήματος γνωστός αρχικά από τις τοιχογραφίες της Θήρας. Επίσης ανάμεσα στα κτερίσματά τους υπήρχαν σκαραβαίοι από αιγυπτιακό μπλε, σφραγιδόλιθοι μινωικοί, πρίσματα και χάντρες από ορεία κρύσταλλο. Οι χάντρες μάλιστα, διαφόρων σχημάτων, μεγεθών ή υλικών, φέρουν συχνά εγχαράξεις με μινωικά σύμβολα όπως είναι ο διπλούς πέλεκυς, με θαλάσσια θέματα όπως είναι τα καλαμάρια ή οι αστερίες, ή κυνηγετικά όπως το ελάφι που έχει τοξευθεί από τον θηρευτή του. Αλλες πάλι μιμούνται ρόδια ή άνθη και, όπως θεωρεί ο ανασκαφέας, μπορεί να αποτελούσαν την κεφαλή από τις πολύτιμες καρφίτσες που επίσης υπάρχουν στα ευρήματα.


Η σπονδή
Μία γυάλινη φιάλη με γαλακτώδες χρώμα και ομφαλό στο κάτω μέρος της, η οποία βρέθηκε μέσα στον λαιμό ενός μεγάλου πήλινου αγγείου, αποτελεί το άλλο ανέλπιστο για τη μοναδικότητά του, αλλά και για το γεγονός ότι σώθηκε ακέραιο, εύρημα. Αχαιμενιδική, φυλλόσχημη, όπως είναι οι γνωστές χρυσές και ασημένιες της περσικής αυτοκρατορίας, έχει διάμετρο γύρω στα 10 εκατοστά και οι ραβδώσεις της- φύλλα- αρχίζουν από τον ομφαλό για να ανοίξουν προς το χείλος της σαν νούφαρο. Οπως εξηγεί ο κ. Σταμπολίδης, φιάλες αυτού του είδους είναι σπανιότατες- ο ίδιος θυμάται μία υστερότερη χρονολογικά από τους περίφημους ετρουσκικούς τάφους της Βίλας Τζούλια στην Ιταλία, ενώ στην Ελλάδα έχουν βρεθεί μόνο κάποια σπασμένα κομμάτια τους.«Πρόκειται για σπονδικό αγγείο,όπως αυτά που κρατούν οι θεοί,ο Απόλλωνας,η Αθηνά, στις παραστάσεις. Η παρουσία της επομένως σε αυτή τη γυναικεία ταφή είναι ένα ακόμη ερώτημα»σημειώνει ο ίδιος.


Μεγάλα πήλινα αγγεία, άδεια σήμερα, που προφανώς όμως περιείχαν κατά την εποχή της ταφής υγρά, όπως λάδι, κρασί ή άλλα προϊόντα, καθώς και πολλά μικρότερα ληκύθια, κρητοκυπριακά και φοινικικά, κατάλληλα για τη φύλαξη αρωμάτων ή φαρμάκων, συμπλήρωναν το ταφικό σύνολο. Μία τράπεζα προσφορών εξάλλου στην είσοδο του τάφου δείχνει σαφώς τη σημασία του. Για την προστασία του είχε κατασκευαστεί αυτός ο θαλαμωτός μυκηναϊκός τάφος, ένα τετράγωνο δωμάτιο διαστάσεων περίπου 3,10 Χ 3 μ., με σωζόμενο ύψος 2,10 μ. Το θυραίο άνοιγμα έχει παραστάδες σε ύψος 1,80 μ. κατασκευασμένες από μεγάλα μπλοκ λαξευμένων λίθων, ένα ακόμη μοναδικό εύρημα καθώς δείχνει τη διατήρηση της μνήμης της μινωικής αρχιτεκτονικής στα γεωμετρικά χρόνια. Το μυστήριο της Ελεύθερνας που ανασκάπτεται μεθοδικά κάθε χρόνο ολοένα μεγαλώνει. Ακόμη και ο ανασκαφέας της παρατηρεί ξαφνιασμένος πλέον τα ευρήματα, βρίσκοντας τώρα πιθανή τη σύνδεση της πόλης με το Ιδαίον Αντρον. Τα υπόλοιπα μένει να απαντηθούν στο μέλλον, αν και εφόσον δοθούν όλα τα κλειδιά της αποκρυπτογράφησης του αινίγματος.

Το μόνο βέβαιο επί του παρόντος είναι το κοινό συναίσθημα, η μυσταγωγία, που έζησαν εκείνη τη νύχτα οι άνθρωποι της ανασκαφής. Ενα τελετουργικό που θα έλεγε κανείς ότι συνδεόταν μέσω μιας κλωστής που διέτρεχε τον χρόνο με το ταφικό τελετουργικό της απόθεσης των τριών γυναικών από τους κηδευτές τους.

Ο καθηγητής κ. Νίκος Σταμπολίδης μιλάει για τον πρωτοφανή θησαυρό του 8ου αιώνα π.Χ. που ήρθε προ ημερών στο φως στην αρχαία Ελεύθερνα
της ΜΑΡΙΑΣ ΘΕΡΜΟΥ